آرامگاه فردوسی

حکیم ابوالقاسم فردوسی در سال 229 هجری، در قریه پاژ در ناحیه توس به دنیا آمد، وی از نجیب‌زادگان توسی بود و خود املاکی داشت که از عایدی آن روزگار می‌گذرانید. فردوسی در حدود 40 سالگی به سرودن شاهنامه پرداخت و با مدد گرفتن از تاریخ شاهان قدیم ایران و شاهنامة ابومنصوری که به امر ابومنصور محمدبن عبدالرزاق توسی فراهم آمده است، به سرودن بزرگ‌ترین منظومه حماسی و ملی ایرانیان دست یازید. زمانی که فردوسی پنجاه و هشت ساله بود و پس از برچیده‌ شدن خاندان ادب‌پرور سامانیان و بعد از آن حکومت سیمجوریان بر خراسان، محمود غزنوی در سال 387 جانشین پدر شد و فرمانروایی پراقتدار و بزرگی را در شرق و شمال شرق و مرکز ایران به وجود آورد.

 قدرناشناسی سلطان محمود غزنوی از کار بی‌همتای فردوسی، او را دلشکسته و رنجیده خاطر ساخت و در فقر و تنگدستی در سال 411 یا 416 هجری درگذشت. مشهور است هنگامی که جنازه فردوسی را از دروازه رزان بیرون می‌بردند، کاروان هدایای محمود که به بزرگی و عظمت کار فردوسی پی برده بود، وارد توس می‌شد. شاهنامه فردوسی نقشی به سزا در ماندگاری زبان و فرهنگ ایرانی دارد و به لحاظ حماسی آثاری ماندگار از زندگی پیشینیان ما را به تصویر کشیده است. براساس دست نویس‌هایی که پس از فردوسی از شاهنامه شده است، شاهنامه بین پنجاه تا شصت‌هزار بیت است و پهنه تاریخ چندهزار ساله قوم ایرانی را از کیومرث تا حیات خود با زبانی فصیح و پالوده شرح داده است. فردوسی خود در میان این ابیات همه جا انسان را به آزاد اندیشی، دادخواهی و پند و عبرت و خرد راهنمون شده و از روی کمال و صفای ذهن به نقل داستان‌هایی می‌پردازد که پیش از آن که تاریخی  جذاب باشند، امروزی و انسانی‌اند. «نخستین داستان‌های شاهنامه از آغاز تمدن و سپس قیام کاوه و روی کار آمدن فریدون، مرگ فریدون و تقسیم جهان بین سه پسر وی و بردار کشی‌ها و جنگ‌های آنان است. سپس به حماسه جنگ‌های طولانی ایران و توران، داستان زال و رستم و حوادث بزم‌ها و رزم‌های سیاوش، پادشاهی منوچهر پرداخته و در قسمتی دیگر با اشاراتی بر حوادث دوران اشکانیان و ساسانیان، مندرجات حماسی خود را از زندگانی اردشیر تا یزدگرد و انوشیروان پی می‌گیرد.

در چهار مقاله عروضی داستان تدفین فردوسی بدین صورت نقل شده است که: به دلیل شیعه بودن نگذاشتند جسد وی را در قبرستان مسلمانان دفن کنند، ناچار جنازه‌اش را به باغ و ملک شخصی وی بردند و «او را در آن باغ دفن کردند، امروز هم در آنجاست، و من در سنه عشر و خمسمائه (510) آن خاک را زیارت کردم».

در سال 1313 بر مقبرة فردوسی آرامگاهی با طرح آتشکده ساختند. در سالهای 7-1343 نیز دوباره تغییراتی در آن داده شد. ساختمان فعلی آرامگاه که طراح آن از مهندس سیحون بوده است، در نماهای بیرونی برگرفته از معماری هخامنشیان است، فضای داخلی نیز از معماری دوره اشکانی و اسلامی اقتباس شده و شکل کلی ساختمان شبیه بنای مقبره کوروش در پاسارگاد است. بنا از چهار سمت دارای پله است و ابعادی در حدود 30×30 متر دارد. بدنه بنا با سنگ مرمر و اشعار فردوسی با خط نستعلیق و نشان «فره‌وهر اهورامزدا» با نقش برجسته تزیین شده است. در قسمت داخلی بنا داستانهایی از فردوسی مانند پیکار رستم و اشکبوس، جنگ ایرانیان و تورانیان، نبرد رستم و سهراب، داریوش هخامنشی، پناه آوردن پادشاه هند به دربار ساسانی، رفتن رستم به نزد کیکاووس، جنگ رستم با پیلتن مازندران، به کمند گرفتن رستم رخش را، جنگ رستم با اژدها و دیو سفید و … به صورت حجاری و نقش برجسته سنگی بر دیواره نصب شده است. آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی همچون نگینی در دشت توس می‌درخشد و هر ساله مشتاقان فراوان از تمام دنیا به زیارت او می‌آیند. مهدی اخوان ثالث (م.امید) شاعر بزرگ خراسانی معاصر نیز در محوطه آرامگاه فردوسی و در کنار آن استاد بی ‌نظیر زبان فارسی به خاک سپرده شده است.